Białe czy czarne? Góra czy dół? W lewo czy w prawo? Zestawianie ze sobą przeciwieństw to w komunikacji niezwykle skuteczne narzędzie. Narzędzie, które wyostrza sprawy, sprawia, że stają się one klarowniejsze, wyrazistsze, bardziej zrozumiałe. Jednocześnie to narzędzie, które dodaje do naszych prezentacji czy mów – emocji. To narzędzie w retoryce ma swoją nazwę: antyteza.
Antyteza to figura retoryczna, która zestawia mocno kontrastujące ze sobą idee, pojęcia, terminy. Zazwyczaj składa się z zdań złożonych, w których dwie niezależne części są oddzielone przecinkiem lub spójnikiem. Antyteza jest używana głównie do ukazania wyraźnej różnicy między dwoma przeciwstawnymi pojęciami.
Samo słowa antyteza pochodzi z greki i oznacza przeciwstawienie (gr. ἀντίθεσις antíthesis). Inna jej nazwa: contrapositum.
Przykłady antytezy w komunikacji
Jest czas rodzenia i czas umierania
Miej nadzieję na najlepsze; przygotuj się na najgorsze.
- Jest czas rodzenia i czas umierania.
- Trzymaj usta zamknięte i oczy szeroko otwarte.
- Miej nadzieję na najlepsze, przygotuj się na najgorsze.
- To były najlepsze czasy, to były najgorsze czasy. To była epoka mądrości, to była epoka głupoty. – Charles Dickens
- To jest mały krok dla człowieka, ale wielki skok dla ludzkości. – Neil Armstrong
- Nie pytaj, co twój kraj może zrobić dla ciebie, zapytaj, co ty możesz zrobić dla swojego kraju. – John F. Kennedy
- Musimy nauczyć się żyć razem jak bracia, jeśli nie chcemy zginąć razem jak szaleńcy. - Martin Luther King
- Lepiej rządzić w Piekle, niż służyć w Niebie. – John Milton
- Każdemu dawaj swój słuch, a nielicznym swój głos. – William Shakespeare
- Trzymaj przyjaciół blisko; wrogów jeszcze bliżej.
- Błądzić jest rzeczą ludzką, przebaczać boską. – Alexander Pope
- Pieniądze są źródłem wszelkiego zła, a ubóstwo jest owocem wszelkiego dobra.
- Miłość jest rzeczą idealną, małżeństwo rzeczą realną. – Goethe
- Ludzie bez wad mają niewiele zalet. – Abraham Lincoln
- Człowiek planuje, Bóg decyduje.
- Bądź powolny w wybieraniu, ale jeszcze wolniejszy w zmienianiu.
Kiedy używać antytezy?
Antyteza to kanwa wielu opowieści. „Gwiezdne wojny” to historia starcia między jasną a ciemną stroną mocy. Bohaterowie Starcie Dawida z Goliatem to starcie między siłą a sprytem. Wiele bajek to starcie między dobrem a złem.
Jak widzimy, dobre narracje chętnie wykorzystują ten dualizm. Pokazywanie świata w perspektywie dwóch biegunów tworzy nam zrąb ciekawej opowieści. Tak już mamy – lubimy postrzegać sprawy w kategoriach zero-jedynkowych. Coś jest albo dobre albo złe. Coś jest albo jasne albo ciemne. Coś jest albo łatwe albo trudne. Mówcy, którzy odwołują się do takich dwubiegunowych zestawień wydają się klarowniejsi. Mówią bardziej wyraziście, bardziej zrozumiale, bardziej przystępnie. Lubimy takich mówców.
Oczywiście nie zawsze świat jest tak czarno-biały. Wielokrotnie prawda o opisywanych sprawach jest nie czarno biała, ale szara. Ale zastanówmy się nad tym przez chwilę: jeśli mówca mówi, że sprawy rysują się nie w czarnych, ani nie w białych barwach, a w szarych – to co wówczas jako odbiorcy uzyskujemy? No cóż, być może taka odpowiedź jest bliższa prawdy, ale prawda jest też taka, że odbiorcy niewiele z taką odpowiedzią są w stanie zrobić. Nie przyjmiemy żadnego wyrazistego punktu widzenia, a przez to nie podejmiemy żadnych konkretnych działań. Mówienie więc w sposób zniuansowany – jakkolwiek może być bliższy prawdy – o tyle jednak w komunikacji często prowadzi na manowce. Komunikacja zniuansowana – stawiająca mocno na wskazanie szarych odcieni rzeczywistości – bardzo rzadko jest skuteczna. W tym sensie jest nie skuteczna, że nie prowadzi odbiorców ku określonym celom. Komunikacja skuteczna, a zatem perswazyjna, dużo częściej przybiera formę dychotomii – zestawień przeciwieństw, kontrastów. Oni są tacy. My jesteśmy tacy. Oni są słabi. My jesteśmy silni. Albo na odwrót.
Zestawienia przeciwieństw budują w umysłach odbiorców jasne, klarowne wizje. Dopiero w oparciu o wyraziste wizje odbiorcy są w stanie podjąć jakieś działania. A na tym przecież nadawcom komunikatów zależy.
Retoryka i mistrzostwo komunikacji
Antyteza szczególnie dobrze brzmi, jeśli ma formę paralelizmu. Paralelizm to figura retoryczna, która polega na użyciu tych samych struktur gramatycznych w co najmniej dwóch sąsiadujących ze sobą fraz lub zdań. Na przykład: Zgoda buduje, niezgoda rujnuje.
To klasyczny przykład i antytezy i paralelizmu. Dzięki paralelizmowi powiedzenie to ma ładnie brzmiący, harmonijny rytm. Dwa słowa w pierwszej części, dwa słowa w drugiej części, przy czym w obu pierwsze słowo to podmiot, a drugie – to orzeczenie. Gdybyśmy chcieli tę samą myśl oddać z antytezą, ale bez paralelizmu, to mogłoby to brzmieć w ten sposób: Zgoda buduje, ale niezgoda wprowadza nieład. Tu już nie ma takiej harmonii.
Inne przykłady antytezy z paralelizmem:
- Nauczyli się walczyć. Ale nie nauczyli się godzić.
- Błądzić jest rzeczą ludzką. Wybaczać – boską – Alexander Pope.
- Zjednoczeni rośniemy, podzieleni upadamy.
- Trenujemy w dzień. Odpoczywamy w nocy.
- Miłość to sprawa idealna, małżeństwo – realna – Goethe.
- Serce mądrego po prawej stronie jego, a serce głupiego po lewej stronie jego (Księga Koheleta 10:2, Biblia Wujek).
Chcesz wznieść swoją komunikację na jeszcze wyższy poziom? Sprawdź nasze szkolenia z komunikacji i szkolenia z prezentacji.
Piotr Garlej
